Eenzaamheid

Eenzaamheid, we lezen en horen er steeds vaker over in de media en toch is het iets ongrijpbaars. Vaak wordt gedacht dat het met name ouderen zijn die eenzaam zijn, maar er zijn net zoveel jongeren die hier onder lijden. 1 op de 3 Nederlanders van 19 jaar en ouder is eenzaam, dat zijn ruim 5 miljoen mensen, dat is veel. En ook kinderen kennen het gevoel. Wat is eenzaamheid nu eigenlijk, wat zijn de gevolgen en is er iets aan te doen?

Maar wat is eenzaamheid nu eigenlijk?
Eenzaamheid ontstaat wanneer de relaties die mensen met anderen hebben, niet aan hun verwachtingen voldoen (Dijkstra, 2009). Het is dus een gevoel dat iemand ervaart, wanneer iemand zijn bestaande relaties afweegt tegen zijn eigen wensen of verwachtingen ten aanzien van die relaties. Dit verklaart ook het verschijnsel van sociaal geïsoleerde mensen die zich niet eenzaam voelen, of van mensen die een groot sociaal netwerk hebben en zich toch eenzaam voelen. Met andere woorden: de verwachtingen over en van relaties met anderen beïnvloeden eenzaamheid.

Er zijn meerdere soorten eenzaamheid. De bekendste zijn:

• sociale eenzaamheid kan worden omschreven als een tekort en gemis van een breder sociaal netwerk (kwantiteit – men kent niet veel mensen);
• emotionele eenzaamheid betreft gevoelens verbonden aan het gemis van een intieme relatie (kwaliteit – men is met niemand écht verbonden).

Het is belangrijk ons te realiseren dat eenzaamheid zich in iedere levensfase voor kan doen en dat in al die levensfasen zich omstandigheden kunnen voordoen die eenzaamheid, of de kans daarop, versterken. Gedacht kan worden onder andere aan ziekte of overlijden van een partner, een psychische aandoening, een lichamelijke beperking, een chronische ziekte of ouderdom, het verlenen van mantelzorg, een gebrek aan sociale vaardigheden. Daarnaast kunnen onder meer ook scheiding, armoede, werkloosheid, schulden, huiselijk geweld en gepest worden het risico op gevoelens van eenzaamheid vergroten. Met name degenen die langdurig eenzaam zijn zullen daar niet snel over praten met anderen. Op eenzaamheid rust een taboe. Bijna niemand durft toe te geven dat hij of zij zich eenzaam voelt en bijna alle door ons geïnterviewde personen die dit wel durven, geven aan dat ze zich meestal niet serieus genomen voelen met reacties als "Jij? Hoe kun jij je nu eenzaam voelen?" met als gevolg dat iemand zich nog meer een 'loser' voelt.

We zouden eenzaamheid dan ook niet als een ziekte of zwakte moeten zien, want daardoor kunnen eenzame mensen zich alleen nog maar eenzamer gaan voelen (Cacioppo, 2010).

De gevolgen van eenzaamheid
De gevolgen van eenzaamheid zijn enorm. Om er een paar te noemen:

• Eenzaamheid kan tot een depressie leiden, onderzoekers raden daarom aan om dit als losstaand onderwerp te behandelen. (Heinrich & Gullone, 2006)
• Ook zijn er aanwijzingen dat eenzaamheid de kans op het krijgen van hartaandoeningen vergroot. (Heinrich & Gullone, 2006)
• Daarnaast tonen diverse onderzoeken verbanden tussen eenzaamheid en suïcide. (Heinrich & Gullone, 2006)
• Eenzaamheid leidt mogelijk ook tot een grotere kans op de ziekte van Alzheimer. (zie: Dementie (/gezondheid-en- ziekte/ziekten-en-aandoeningen/psychische-stoornissen/dementie/) Maar ook andersom, want na de diagnose trekt men zich sneller terug omdat men o.a. bang is om mensen te kwetsen door ze niet te herkennen.
• In Nederlands onderzoek is een hogere kans op overlijden door eenzaamheid gevonden. Mensen met de hoogste score op eenzaamheid hebben 1,89% meer kans om te overlijden dan degenen die het laagst scoren op eenzaamheid. (Penninx et al., 1997)
• Eenzame ouderen blijken 14% meer kans te hebben op een vroege dood dan de gemiddelde persoon. Daarmee is de kans op vroegtijdig overlijden bij eenzaamheid twee keer zo groot als bij overgewicht. (Cacioppo, 2012)
• Eenzaamheid heeft een negatief effect op ons brein (interview met professor dr Scherder, 2016)

Vorig jaar had ik de eer om Professor Dr Erik Scherder, neuropsycholoog verbonden aan de VU in Amsterdam, te treffen op zijn werkplek en hem de vraag te stellen welk effect eenzaamheid heeft op onze hersenen en daarmee ons lichaam. In het echt kan hij net zo fascinerend en gepassioneerd vertellen over het menselijk brein, als op de televisie en dus hing ik aan zijn lippen...

“Eenzaamheid veroorzaakt dezelfde reactie in het brein als het ervaren van stress. Net als bij stress, maakt het brein ook bij eenzaamheid de stof cortisol aan, die vervolgens als plaque op de receptoren van het brein gaan ‘zitten’. Normaal gesproken remt de hypotanamus dit proces weer af, waardoor er niets aan de hand is. Echter bij langdurige stress of eenzaamheid, wanneer dit chronisch wordt, lukt het niet meer en raakt je systeem ontremt. Je eigen remsysteem werkt niet meer, vergelijkbaar bij inname van alcohol. Dit heeft vooral effect op die delen van het brein waar de emotie wordt bestuurd.

Een voorbeeld: wij mensen kennen allemaal periodes van verdriet en toch huilen we niet de hele tijd. We weten deze emotie af te remmen. Echter wanneer we een paar glazen drank op hebben, wordt het afremmen van onze emoties een stuk moeilijker. We kunnen zomaar in huilen uitbarsten. Of nog gekker, zomaar bij iemand op schoot gaan zitten, wat we anders niet zomaar zouden doen.

Eén van de gevolgen hiervan voor mensen die langdurige gevoelens van eenzaamheid ervaren, is dat men heel angstig wordt en overal gevaren ziet, waardoor men zich nog verder in een isolement kan gaan terugtrekken.

Daarnaast heeft onderzoek uitgewezen, dat het centrale zenuwstelsel een verhoogd risico heeft te gaan ontsteken, wat dus lichamelijke pijn (discomfort) tot gevolg heeft. Deze persoon zal dus sterkere pijnprikkels ervaren dan iemand die hier geen last van heeft, omdat bij diegene het brein de pijnprikkels beter zal afremmen. Er zijn mensen die als gevolg van deze ontstekingen zelfs een zachte aanraking van de huid niet kunnen verdragen.

Maar ook de cognitie gaat door chronische eenzaamheid achteruit. Iemand zal daardoor sneller geheugenproblemen kunnen krijgen, waaronder ook de ziekte van Alzheimer. Dit deel wordt geregeld vanuit de hypocampus en dit heeft niet alleen effect op iemands geheugen, maar ook op iemands slaap/waak ritme. Iemand gaat daardoor misschien eerder tussendoor dutjes doen, waardoor men ’s nachts nog slechter slaapt. Wat weer als gevolg heeft dat de cognitieve gebieden nog meer aangetast worden en er ontstaat een verdere negatieve spiraal.”

Al met al kunnen we dus concluderen dat langdurige eenzaamheid heel slecht is voor onze gezondheid. Veel studies hebben reeds uitgewezen dat dit zo is, maar om te weten welk wezenlijk effect het heeft op ons lichaam, geeft toch wel de absolute noodzaak aan om hier iets aan te doen en waarom deskundigen ons er voor waarschuwen.

Wat kunnen we doen aan eenzaamheid?
Tijdens een lezing vorig jaar in Helmond spraken we Theo van Tilburg, professor sociologie en sociale gerontologie aan het VU in Amsterdam. "Eenzaamheid los je niet op door er een dagje op uit te gaan, hoe zeer men er overigens wel kortstondig van opknapt. We moeten ons gaan afvragen of we de samenleving niet anders moeten inrichten. Niet alleen het individu centraal blijven stellen, maar zorgen dat de lokale gemeenschappen hechter worden. Duurzame oplossingen bedenken." aldus Van Tilburg.

Het hebben van verschillende sociale relaties beschermt namelijk tegen eenzaamheid. Ouderen met uitsluitend goede contacten met hun kinderen en overige familie hebben meer kans op eenzaamheid dan ouderen met een gevarieerder netwerk van relaties. Een aantal intieme relaties met daarnaast relaties zoals met buren en kennissen, biedt een goede bescherming tegen eenzaamheid. (De Jong Gierveld & Tilburg, 2007a)

Na afloop van dezelfde lezing spraken we ook Ivan Wolffers, emeritus hoogleraar aan het VU in Amsterdam, huisarts en schrijver, die vertelde dat de mens gemaakt is om samen dingen te doen, met elkaar verbonden te zijn. Daardoor maken we oxytocine aan, het zogenoemde knuffelhormoon, dat zorgt voor een gevoel van vertrouwen en verbondenheid en dat stress vermindert. "Zenuwbanen sterven af zodra ze langdurig niet worden gebruikt, bijvoorbeeld als iemand lang niet gelachen of gesproken heeft. Vergeet niet dat de mens biologisch gezien gelukkig wordt als hij bij een groep hoort. Als je buiten alle netwerken valt, maakt dat de meesten ongelukkig." Volgens hem is vooral het doorbreken van het taboe belangrijk en om goed te luisteren naar wat men NIET zegt. "Vaak gebruiken de personen om wie het gaat namelijk hele andere woorden dan 'eenzaamheid', zoals bijvoorbeeld het voelen van leegte of het ervaren van allerlei vage klachten."

Ook Dr Martin Seligman, psycholoog en grondlegger van positieve psychologie verkondigt al jaren dat het bereiken van een betekenisvol leven kan leiden naar een beter welzijn. De voldoening die het biedt om altruïstisch(er) te leven zorgt er voor dat we ons meer verbonden voelen met anderen.

Zelf actief blijven en bijvoorbeeld vrijwilligerswerk doen of deelnemen aan (laagdrempelige) activiteiten vermindert eenzaamheid en de kans op sociaal isolement (Coalitie erbij/ TNS NIPO, 2013)

Het is dus belangrijk om mensen te motiveren om zelf actief te blijven en om hun patronen te doorbreken. Om de angsten niet te laten regeren, omdat die zoals gezegd alleen maar groter worden, mede door de fysische verandering in onze hersenen. En soms lukt dit niet alleen, maar heeft men hierbij hulp nodig. Alle mensen die wij gesproken hebben die de eenzaamheid hebben weten te doorbreken, gaven aan dat het niet vanzelf ging en dat ze zelf actief stappen hebben genomen om dit te bewerkstelligen, al dan niet met hulp van hun omgeving of een therapeut. Ook gaf men aan dat zij veel voldoening hebben gevonden om zich tijdens dit proces of nadien in te zetten om anderen te helpen.

Het is dus noodzakelijk om eenzaamheid te zien als een signaal en dat het belangrijk is om tijdig actie te ondernemen, om verdere escalatie van het probleem te voorkomen. Op deze manier zullen mensen eerder erkennen dat zij eenzaam zijn en zal een effectievere behandeling van eenzaamheid mogelijk worden. Zoals eerder aangegeven blijft het echter moeilijk om het taboe rond eenzaamheid te doorbreken. Vaak heeft men er niet veel moeite mee om in een enquête of een persoonlijk gesprek aan te geven eenzaam te zijn. Echter toen wij aanboden om een hulpmiddel te ontwikkelen voor lotgenoten om elkaar hierin te ondersteunen, was de slotsom dat niemand dit wilde, omdat men dan aan hun omgeving moest toegeven eenzaam te zijn. Op een holistische manier aan zichzelf werken om de oorzaken aan te pakken, dat ziet men overigens wel zitten, al dan niet met begeleiding van een therapeut.

De meest effectieve interventies blijken derhalve methoden te zijn, die geleend zijn vanuit de cognitieve gedragstherapie, om de aandacht en de interpretatie van iemands sociale situatie om te buigen naar een positievere kijk op de situatie. (Cacioppo, 2010)

Over ons

Mirjam Paap en Fleur van den Horn besloten begin 2015 het roer om te gooien en stichting Achtzaam op te richten om eenzame ouderen te ondersteunen. Al snel werd duidelijk dat er ook veel jongere mensen eenzaam zijn en dus besloten de dames om uit te zoeken welke mogelijk aanpak geboden kan worden. Na zich 2 jaar als full time vrijwilliger volledig aan deze maatschappelijke stage te hebben gewijd, weten Fleur en Mirjam als geen ander wat het oplevert om een betekenisvol leven te leiden. Het heeft inzichten, voldoening, doorzettingsvermogen, flexibiliteit, verbondenheid, vele nieuwe relaties en een goede gezondheid opgeleverd. Het is hun missie om hun kennis te delen en zoveel mogelijk mensen een evenwichtig bestaan te bieden. Momenteel ontwikkelen zij een platform waarbij therapeuten en coaches hun kennis en expertise kunnen delen (onder andere op het gebied van eenzaamheid), om direct een bijdrage te leveren aan een betere balans in het leven van anderen en daarmee in een evenwichtigere samenleving. Meer weten of ook een bijdrage leveren? Zie https://samapp.nl/ of neem contact op via info@sam.community

Literatuur

Dijkstra PA. Older adult loneliness: myths and realities. Eur J Aging, 2009; (#reference_19560)

Heinrich LM, Gullone E. The clinical significance of loneliness: a literature review. Clin Psychol Rev, 2006; (#reference_19569)

Penninx BWJH, Tilburg TG van, Kriegsman DMW, Deeg DJH, Boeke AJP, Eijk JTHM. Effects of social support and personal coping resources on mortality in older age: the Longitudinal Aging Study Amsterdam. Am J Epidemiol 1997; (#reference_2200)

Cacioppo J.T. and S. Cacioppo (2012). European Journal of Developmental Psychology, 9(4), 446-452

Cacioppo, J. T. (2010, Mei 24). Loneliness Help: The Surprising Risks of Feeling Alone, and the Solutions. (B. Vaszily, Interviewer)

Waytz A., Morewedge C.K., Epley N., Monteleone G., Gao J.H., and Cacioppo J.T. (2010). Journal of Personality and Social Psychology, 99, 410-435. PM ID number: 20649365.  DOI: 10.1037/a0020240

Tilburg T van. Typen van eenzaamheid. In: Tilburg T van, Jong Gierveld J de, editors. Zicht op eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum, 2007a; (#reference_19586)

TNS Nipo, 2013, Eenzaamheid en vrijwilligerswerk, Rapport Coalitie Erbij

Seligman, M TED talk over positieve psychologie: